Keppelseweg 29 Wehl - 2011

4.9 Monumenten en archeologie

Historisch landschappelijk erfgoed

De reden van ontstaan van de historische kern Wehl heeft alles te maken met de (landschappelijke) ondergrond. De oudste delen van het dorp liggen op dikke eerdgronden en hoge bruine enkeerdgronden. Het gaat hier om leemarm en zwak lemig fijn zand met een grondtrap VI. De ideale omstandigheid om huizen te bouwen met de garantie dat het resterende land ook vruchtbaar genoeg is voor agrarisch gebruik.

Zoals wel vaker gebeurt, verandert deze bodemsamenstelling bij het verlaten van de oude kern. We krijgen te maken met associaties van twee enkelvoudige kaarteenheden, veldpodzolgronden; leemarm en zwak lemig fijn zand, met vorstvaaggronden; leemarm en zwak lemig fijn zand met nog enkele variaties op de vaaggronden en veen. Op sommige stukken is de grond vergraven (60-80 cm). Gespit ten behoeve van de ontginning tot bos of landbouwgrond, soms zelfs twee keer.

Naarmate we verder weg komen van de kern, wordt het land ook natter en iets lager. Het is veel minder geschikt voor agrarisch gebruik en bewoning. De verkavelingspatronen laten zien welke acties zijn ondernomen om toch nog gebruik te kunnen maken van het land (ontwatering).

Grofweg kan gesteld worden dat het land ten noorden van de oudste kern Wehl deels bruikbaar was als akkerland en weiland voor vee, maar in de richting van de Wehlse beek hoofdzakelijk kon functioneren als hooiland. Ten zuiden van Wehl is de grond in de negentiende eeuw ontgonnen en omgezet in bospercelen.

Ondanks alle cultuurtechnische ingrepen van de afgelopen eeuwen is het grote verschil in ondergrond hier en daar nog steeds te traceren. De wijze van verkaveling geeft soms indicaties en de kern van Wehl is nog steeds de hoogst gelegen plek. Dit is zichtbaar vanaf de verschillende wegen richting het Kerkplein. Dit niveauverschil en de intensivering van bebouwing in de kern, is dus een belangrijke eigenschap als het gaat om het historisch landschappelijk erfgoed.

Historisch stedenbouwkundig erfgoed

Op de historische kaart van Hugo Suringar (1868) is al heel duidelijk zichtbaar hoe het dorp Wehl stedenbouwkundig gezien is ontstaan. Op een kruispunt van wegen is de eerste bebouwing ontstaan. De belangrijkste weg voerde van Zutphen naar Emmerik en weer terug. Het gaat hier van noord naar zuid om het traject Keppelseweg, Grotestraat, Stationsstraat en Doetinchemseweg. Andere toen al aanwezige wegen waren de Didamseweg, de Dr. Blomstraat, de Jhr. Bellefroidweg en Cingelwal en enkele verbindingswegen tussen deze uitgaande wegen.

Kenmerkend voor de eerste bebouwingsvormen was de ontwikkeling van lintbebouwing langs de Grotestraat, de Keppelseweg en de Beekseweg (het kruispunt) en de noordelijker gelegen Jhr. Bellefroidweg en Cingelwal. De bebouwing lag dicht tegen de weg en kende geen voortuinen of vergelijkbare structuren. Achter de huizen en andere gebouwen lagen langgerekte kavels lagen.

Op dit moment is de beleving dat de Rooms Katholieke kerk en het Kerkplein midden in het centrum liggen. In de eerste ontwikkeling van het dorp lag de kerk uiteraard op dezelfde plek, maar had hij een prominente plek in de oksel van het kruispunt, met als het ware vrij uitzicht over de zuidwestelijke landbouwgebieden. Die openheid is in deze hoek heel lang gehandhaafd. Het laatste beetje van openheid bestaat nu nog in de vorm van het Raadhuisplein.

Naast de karakteristiek van woonlinten en het nadrukkelijke kruispunt, is de vorkstructuur een belangrijk historisch stedenbouwkundig element voor Wehl. Op historische kaarten uit de achttiende eeuw is al duidelijk zichtbaar dat de Grotestraat aan de westelijke en oostelijke zijde uitmondt in een vorkstructuur. In de huidige situatie is de openbare ruimte van de vork op een bijzondere manier ingevuld. Aan de Westzijde ligt het voormalig gemeentehuis als fraaie afsluiting van de vork.

In de tijd dat Wehl nog een zelfstandige gemeente was, is er een monumentenbestand bijgehouden, maar is er ook aangegeven welke bijzondere bomen in de tuinen of op de erven staan. Naast een aantal interessante boerderijen buiten de kern, ligt een groot aantal gemeentelijke monumenten langs de Grotestraat en in het verlengde daarvan. Andere monumenten liggen langs de historische uitvalswegen en dan is er nog het baarhuisje op de R.K. begraafplaats. Daarnaast zijn er nog de twee Rijksmonumenten in de kern, (de R.K. kerk en de pastorie) en het Rijksmonument aan de Stationsstraat (de Stoomtimmerfabriek).

Naast de officieel geregistreerde en beschermde monumenten telt Wehl nog diverse beeldbepalende panden. Panden die nog geen status hebben, maar waarvan het niet ondenkbaar is dat dat alsnog zal gebeuren bij de actualisatie van het monumentenbestand. Hier is nog nader onderzoek voor nodig. In dit bestemmingsplan zijn deze panden aangeduid en beschermd middels een sloopvergunning in de regels.

Wat uiteraard een belangrijke ontwikkeling voor Wehl is geweest, is die van de aanleg van het spoor. De infrastructurele lijn vormt momenteel de zuidgrens van het dorp. Langs het spoor ligt een voormalige graansilo die monumentale waarden heeft, maar nog geen bescherming geniet. Op dit moment worden echter de kansen op herontwikkeling en restauratie onderzocht. In afwachting daarvan mag de silo in geen geval gesloopt worden.

Archeologisch erfgoed

In het najaar van 2009 is de archeologische waarden- en verwachtingenkaart voor de oude dorpskernen, waaronder de kern Wehl, gereed gekomen.

De kern van Wehl heeft een hoge archeologische verwachtingswaarde. Derhalve is in dit bestemmingsplan de dubbelbestemming archeologische waarde opgenomen waaraan een aanlegvergunning is gekoppeld. Hiervan kan worden afgeweken als met behulp van eerder gedaan onderzoek wordt aantoond dat er geen vervolgonderzoek nodig is.

De gemeente is bevoegd gezag en bepaalt op basis van de verschillende bronnen en eerder verricht onderzoek in overleg met de regio-archeoloog of er al dan niet onderzoek gedaan moet worden bij bodemverstorende activiteiten.

De afgelopen jaren zijn de resultaten van archeologisch onderzoek in de kern onder andere aanleiding geweest voor het visualiseren van de middeleeuwse grachten rond het dorp. De locatie van de middeleeuwse grachten is op verschillende plaatsen in het dorp aangegeven in de openbare ruimte. Binnen de gemeenschap van Wehl bestaat de behoefte om meer historische zaken te visualiseren. Bij toekomstige opgravingen dient daar rekening mee te worden gehouden.

Nieuwe situatie

In het geval van planvorming voor het centrum van Wehl kan de historische situatie een belangrijke inspiratiebron vormen. Nieuwe middelen en moderne architectuur zijn goed te gebruiken als rekening wordt gehouden met (cultuur)historische uitgangspunten. Als het om korrelgrootte en hoogte van de bebouwing gaat, is het van belang om de specifieke kwaliteiten die gekoppeld zijn aan de eerste oorsprong van het dorp leidend te laten zijn. De karakteristieken van het dorp kunnen benoemd worden: het assenkruis, de vorkstructuur, het Kerkplein, de oude verkavelingrichting, de bijzondere (open) relatie met het gebied buiten de kern (verschillende zichtlijnen) en de historische plekken en monumenten.